શ્રાવણ મહિનાની પૂનમનો દિવસ… મોટાભાગના લોકો માટે આ દિવસ એટલે રક્ષાબંધન. બહેનના પ્રેમ અને ભાઈના વચનનો આ પવિત્ર તહેવાર. પણ શું તમે જાણો છો કે આ એક જ તિથિએ ભારતભરમાં અલગ-અલગ સમુદાયો અને પ્રદેશોમાં બીજા પણ અનેક તહેવારો ઉજવાય છે? શ્રાવણી પૂર્ણિમા એ માત્ર રાખડીનો જ નહીં, પરંતુ પ્રકૃતિ, શ્રદ્ધા અને સંસ્કૃતિના સંગમનો દિવસ છે. ચાલો, આ પૂર્ણિમાના અન્ય સ્વરૂપોને નજીકથી જાણીએ.
1. બળેવ (બલરામ જયંતિ) – ખેડૂતોનો પવિત્ર દિવસ
રક્ષાબંધનને ગુજરાત અને ઉત્તર ભારતના ઘણા વિસ્તારોમાં ‘બળેવ’ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. આ દિવસ ભગવાન શ્રીકૃષ્ણના મોટા ભાઈ અને હળને પોતાના શસ્ત્ર તરીકે ધારણ કરનાર ભગવાન બલરામને સમર્પિત છે. બલરામજીને કૃષિના દેવતા માનવામાં આવે છે. આ દિવસે ખેડૂતો પોતાના હળ અને બળદની પૂજા કરે છે. તેઓ ખેતીના સાધનોને શણગારીને સારી ફસલ અને સમૃદ્ધિ માટે પ્રાર્થના કરે છે. આ પરંપરા આપણને યાદ અપાવે છે કે માનવ જીવનનો આધાર કૃષિ છે અને આપણે અન્નદાતા તથા પશુધન પ્રત્યે કૃતજ્ઞ રહેવું જોઈએ.
2. નારિયેળ પૂનમ – સમુદ્રદેવને કૃતજ્ઞતાનો અર્ધ્ય
ભારતના પશ્ચિમી દરિયાકાંઠાના રાજ્યો જેવા કે મહારાષ્ટ્ર, ગોવા, કર્ણાટક અને ગુજરાતમાં શ્રાવણી પૂર્ણિમાનું સ્વરૂપ બદલાઈ જાય છે. અહીં આ દિવસ ‘નારિયેળ પૂનમ’ તરીકે ઉજવાય છે. ચોમાસાના ચાર મહિના દરમિયાન સમુદ્ર તોફાની બને છે, જેના કારણે માછીમારો દરિયો ખેડી શકતા નથી. શ્રાવણી પૂર્ણિમા આવતા સુધીમાં સમુદ્ર શાંત થવા લાગે છે. આ દિવસે માછીમાર ભાઈઓ સમુદ્ર દેવતા ‘વરુણદેવ’ની પૂજા કરે છે અને તેમને સોનાના રંગનું નારિયેળ અર્પણ કરે છે. આ નારિયેળ તેમની શ્રદ્ધાનું પ્રતીક છે. તેઓ સમુદ્રને પ્રાર્થના કરે છે કે તે તેમને સારી માછીમારી આપે અને દરિયાઈ સફર દરમિયાન તેમની રક્ષા કરે. આ દિવસથી માછીમારીની નવી મોસમની શરૂઆત થાય છે.
3. કજરી પૂનમ – પુત્ર અને પાકની સમૃદ્ધિનું પર્વ
મધ્યપ્રદેશ, છત્તીસગઢ અને ઉત્તરપ્રદેશના કેટલાક ભાગોમાં આ દિવસ ‘કજરી પૂનમ’ તરીકે ઓળખાય છે. આ તહેવાર રક્ષાબંધનના એક અઠવાડિયા પહેલા શરૂ થાય છે. સ્ત્રીઓ માટીના વાસણમાં માટી ભરીને તેમાં જવ વાવે છે. રક્ષાબંધનના દિવસે આ જવના છોડ મોટા થઈ જાય છે, જેને ‘કજરી’ કહેવાય છે. મહિલાઓ આ કજરીને માથા પર મૂકીને નજીકના તળાવ કે નદીએ લઈ જાય છે અને તેની પૂજા કરે છે. આ પરંપરા પુત્રના લાંબા આયુષ્ય અને ખેતરમાં સારા પાકની કામના સાથે જોડાયેલી છે.
4. જનોઈ પૂર્ણિમા (અવનિ અવિત્તમ) – સંસ્કારોના નવીનીકરણનો દિવસ
દક્ષિણ ભારતમાં અને બ્રાહ્મણ સમુદાયમાં શ્રાવણી પૂર્ણિમાનું આધ્યાત્મિક મહત્વ છે. આ દિવસે ‘ઉપાકર્મ’ નામનો સંસ્કાર કરવામાં આવે છે. બ્રાહ્મણો, ખાસ કરીને યુવાનો, નદી કિનારે જઈને સામૂહિક રીતે પોતાના જૂના યજ્ઞોપવીત (જનોઈ)નો ત્યાગ કરી નવું ધારણ કરે છે. આ ક્રિયા ભૂતકાળમાં થયેલી ભૂલોના પ્રાયશ્ચિત અને જ્ઞાનના માર્ગે આગળ વધવાના સંકલ્પનું પ્રતીક છે.
આમ, શ્રાવણી પૂર્ણિમા એ માત્ર ભાઈ-બહેનના પ્રેમનો જ નહીં, પરંતુ ખેડૂતો, માછીમારો, વિદ્વાનો અને પ્રકૃતિ સાથે જોડાયેલા દરેક માનવીની શ્રદ્ધા અને સંસ્કૃતિનો જીવંત દસ્તાવેજ છે.
 |  |  |  |
